Raumabanen – Møre og Romsdals einaste jernbanetilknytting – har akkurat feira 100 år. Markeringa  var sjølvsagt lagt til logistikknutepunktet Åndalsnes, endestasjonen for banen.

Ja, på Åndalsnes, av alle ting! For viss me går litt kontrafaktisk til verks – altså tenker oss historia slik den kunne ha vore, og ikkje slik den faktisk vart – så hadde kanskje dette arrangementet blitt lagt til Sunndalsøra, Surnadalsøra, Molde, Kristiansund eller Ålesund.

Om me først skal sjå på Raumabanen, la oss ikkje snakke om bygginga av Raumabanen, om rallarane eller om lokomotiv og stasjonar. Meir interessant er den såkalla jernbanestriden – altså sjølve prosessen fram mot at ein valte å starte bygginga. Og då dreier det seg om økonomi, ressursar, lobbyistar, krangling og intern strid.

Og for å seie det med ein gong: jernbanestriden er ei «oppskrift» på korleis omfattande samferdselprosjekt har vorte behandla på denne kanten av landet, fram til i dag. Transportpolitisk kan det jo verke som om fylket knapt har rikka seg ein samferdselmeter framover frå jernbanestriden på 1800-talet til den pågåande krangelen om Møreaksen i dag!

Regioninteresser

Det var innføringa av eineveldet på slutten av 1600-talet som nyskipa den administrative inndelinga i Noreg og batt dei tre områda Sunnmøre, Romsdal og Nordmøre saman i eit felles fylke (tidligare: amt). Ved at sentralstyresmaktene viste vilje til maktutøving og drog grenser, tok ein eit steg i å institusjonalisere Møre og Romsdal som ein samla region – og med det med forhåpentlegvis felles interesser. Men den gong ei!

For då ordførarane på Sunnmøre hadde hatt møte i Ålesund i 1948 i samband med at byen fylte 100 år, vart det valt ei eiga nemnd til å greie ut spørsmålet om å bryte ut og danne eit eige fylke. Redaktøren i Sunnmørsposten heldt foredrag om saka i Aalesunds Handelsforening i september 1948, og uttalte at: «Det forekommer meg at jernbanesaken – med hele dens historie – bedre enn kanskje noe annet viser hvor uheldig sammensatt vårt fylke er». Så kva var det med denne jernbanestriden som skapte slik ein splid i fylket?

Bane gjennom Romsdalen

Med det kan me også komme oss på sporet – bokstaveleg talt! Jernbanen er jo av dei fremste markørane for det me kjenner som den industrielle revolusjon – der den batt landsdelar og land saman. Jernbane var rett og slett ein logistikk-revolusjon – men også ein samfunnsrevolusjon.

Men tilbake til Møre og Romsdal, der det var amtmann Gudbrand Thesen som først hadde teke til orde for å byggje ei jernbane gjennom Gudbrandsdalen med tilknyting til fylket gjennom Romsdalen allereie på 1850-talet.

Den eigentlege opptakten kom likevel først då amtsformannskapet i 1869 sende ein forespørsel til regjeringa om saka og samstundes vedtok å utnemne ein kommisjon som skulle sikre fylket jernbanetilknyting frå «Romsdalsfjordens Bund», gjennom sjølve Romsdalen og vidare til Austlandet. Dette vekte med ein gong dei regionale interessene i dei tre områda Sunnmøre, Romsdal og Nordmøre, og ein mest evigvarande krangel tok til. Og dette er kanskje også svaret på eit sentralt spørsmål: Kvifor tok det heile fire tiår før fylket fekk innfridd sitt eige jernbanekrav, medan andre landsdelar stort sett slapp med langt mindre ventetid?

Det har jo vorte hevda at det var ulike interesser i fylket som var den direkte årsaka til at området såpass seint vart tilgodesett med jernbane, og kanskje var det slik at Storting og sentrale styresmakter brukte dei interne stridene i Møre og Romsdal som ei «sovepute»? For då kunne ein jo gjere vedtak om utbygging i andre landsdelar som stod meir samla, medan nordvestlendingane krangla internt! Men kva var det så som skjedde desse første åra?

Jo, fylkestinget hadde bestemt seg for å oppnemne ein komité som skulle arbeide for jernbaneforbindelse til Austlandet, og løyvde også oppstartsmidlar til eit anlegg frå «RoPomsdalsfjordens bund» til Mjøsa. Forslaget vart oversendt regjeringa, men utan at dei fann å kunne støtte eit slikt forslag. Etter denne lunkne responsen dalte nok også interessa for jernbanesaken ein del i fylket. På eit fylkestingsmøte i 1886 vart det difor teke til orde for å revitalisere den lokale jernbanekomiteen, for å få ny giv i arbeidet.  Det vart også skipa til eit jernbanemøte på Veblungsnes i oktober same året, og med det braka det laus! For medan ein tidlegare hadde arbeidd for ei bane til «Romsdalsfjordens bund» og kanskje vidare til Ålesund, kom det no eit nytt forslag på bordet.

Sunndalsbanen

Ein del frammøtte på møtet frå Molde og Kristiansund hadde nemleg like før møtet blitt oppildna av ein idé om å heller legge traseen frå Oppdal, ned Sunndalen og vidare ut til Molde og med moglegheit for avstikkar til Kristiansund. Det var mange frå Romsdalshalvøya og Nordmøre som talte varmt for saken, men ved ei avstemming på møtet fekk tilhengarane av det me kan kalle Raumabanen likevel fleirtal. Ein gnist var likevel tent hos framståande menn i Molde og Kristiansund. Og sidan fylket sin jernbanekomité ikkje ville arbeide for eit alternativ til Raumabanen, laga ein eigne komitéar både i Molde og Kristiansund for å arbeide for ei Sunndalsbane.

Motargument

Fram til 1886 hadde det altså vore enighet i jernbanespørsmålet i fylket –  men frå lanseringa av Sunndalsbane-alternativet vart som me forstår forholda langt meir tilspissa, då ein no fekk to ulike alternativ å velje mellom. Eller kjempe om.

Sunndalsbanetilhengarane fekk også fleirtal på fylkestinget frå 1889, noko som gjorde at motstandarane – altså tilhengarane av ei Raumabane – rusta til krig. Og sunnmøringane, som arbeidde for ei bane ned Romsdalen og vidare til Ålesund, fyrte laus med regionavisa Sunnmørsposten som kamporgan: «At bygge Molde-banen er det same som at gaa over Bækken efter Vand. [Det] … er det meningsløseste Jernbaneprosjekt, der har været opkonstrueret i Norge». Her er det vel berre ordet «greinalaust» som manglar, om ein skal trekke parallellar til Møreaksen-diskursen!

Men det var sjølvsagt ikkje berre sunnmøringane som ønskte Raumabanen. Også romsdalskommunane som låg på sørsida av Romsdalsfjorden ville kome mest heldig ut av eit slikt linjeval, og støtta difor Raumabane-alternativet. Alle var jo trass alt seg sjølv nærast i omfattande lokaliseringsdebattar og bruk av offentlege midlar – … då som no, skulle eg til å seie.

Sunndalslina  vedtatt

Etter eit nytt vedtak på 1890-talet vart det likevel slik at amtsformannskapet vedtok å gå for den såkalla Sunndalsbanen, med tilknytting frå Oppdal via Sunndalen og vidare til Molde. Dette var eit linjeval som altså fekk tilslutning i områda nord for Romsdalsfjorden i Romsdal, medan romsdalskommunane sør om fjorden og heile Sunnmøre ønskte Raumabane-alternativet. Dette er interessant, då det viser at det var praktiske omsyn som nærleiken til banen som avgjorde kva lineval ein støtta, og ikkje berre den reine fogderitilhørigheten som det ofte blir sagt.

Nytt alternativ: Surnadalsbanen

Og om det ikkje var nok med striden mellom Raumabanen og Sunndalsbanen som linjeval, skulle det komme eit tredje alternativ som «ved på bålet» i Møre og Romsdal. Og dette vart rett ein «game changer», som dei seier! Ideen hadde vore framme også tidlegare, men det var no på slutten av 1890-talet det verkeleg kom vind i segla for det nye alternativet for jernbanetilknytting til fylket: nemleg ei Surnadalsbane! Denne skulle gå frå Surnadal via Rindal, Meldal og Orkdal til Trondheim. Dette linjevalet fekk sjølvsagt også sin eigen jernbanekomite. Puh – ikkje rart det vart kaos!

Realpolitikk

Trass i dei mest hårreisande argumenta for og imot frå dei ulike komiteane si side, er jernbanesaka også eit godt døme på at det var realpolitikken som i stor grad avgjorde kva argument ein nytta. I jernbanestriden viste det seg at primært var nærleiken til banen som i hovudsak avgjorde kva lineval ein støtta, ikkje fogderitilhørighet eller heile fylkets beste. For då Surnadalsbanen kom fram som eit tredje alternativ for å knytte fylket til jernbanenettet, endra det på ny synspunkta i jernbanesaka på avgjerande vis.

På Sunnmøre såg ein at dette ville kunne sprenge samarbeidet mellom Nordmøre og den delen av Romsdal nord om Romsdalsfjorden som ønskte Sunndalsbanen. Ved at sunnmøringane allierte seg med nordre Nordmøre, kunne ein få eit nytt fleirtal i fylket som både gav jernbanetilknytting via Raumabanen gjennom Romsdalen og til Oslo, og ved Surnadalsbanen til Orkladalføret og vidare til Trondheim. Med det kom også tilhengarane av Sunndalsbanen brått i mindretal. Dette fekk sitt å seie i åra som kom, og då Stortinget endeleg gjorde vedtak i 1908, var det også Raumabane-alternativet ein landa på. For den 9. juli 1908 vedtok Stortinget samrøystes å bygge jernbane frå Dombås til Åndalsnes. Vedtaket representerte med det den endelege oppfyllinga av eit jernbanekrav frå Møre og Romsdal som hadde dominert den politiske debatten i fylket over fire tiår.

 Never ending story …

Men det var ikkje slutt på jernbanestriden for det. For nordmøringane fekk sjølvsagt aldri noko støtte frå Sunnmøre til realisering av Surnadalsbanen, som lova. For etter Raumabanen var bygd, ville sunnmøringane heller bruke pengane på å forlenge Raumabanen til Ålesund. Dette medførte at nordmørskommunane Surnadal og Rindal følte seg så svikta at dei sporenstreks sendte søknad om å bli skilt ut frå eige fylke og i staden bli innlemma i Sør-Trøndelag.

Og slik har eigentleg toget berre halde fram med å gå frå heile Møre og Romsdal fylke …

–> Lise Lillebrygfjeld Halse, Arve Hjelseth, Mads Langnes og Knut Peder Heen skriver fast i Panorama.